O artystach – nie tylko w czasach zarazy… (DNC, odc. 34)

Kilka dni temu Koalicja Miast zaprosiła do wysłuchania wirtualnej debaty poświęconej sytuacji instytucji kultury w warunkach pandemii. W gronie przedstawicieli polskich instytucji kultury rozmawiano o wyzwaniach, jakie postawił przed pracownikami kultury COVID-19. Zagadnienia: czy mamy do czynienia wyłącznie z „przerwą techniczną”, czy skrajną wręcz redefinicją kultury instytucjonalnej, czy obecna sytuacja może być szansą na innowacje w doświadczaniu kultury, przyspieszenie nieuniknionej cyfryzacji lub zminimalizowanie procesów administracyjnych, to kwestie zasadnicze, dominujące w debacie, ale również w obecnym czasie wśród szerokiego grona ludzi związanych zawodowo z kulturą.

Zapraszam do poznania eseju Katarzyny, która – co prawda – opisuje świat kultury sprzed epidemii, ale – jeżeli dokładnie się w jej tekst wczytamy – znajdziemy w nim wiele aktualnych kwestii, jakże znaczących dla otaczającego nas świata pandemii, w którym artystom niełatwo się pracuje i żyje.

Marta z kolei przedstawia Barbarę Stuhr, która w książce Basia. Szczęśliwą się bywa wychodzi z cienia swojego sławnego męża Jerzego. Kobieta, żona, matka, ale również, a może przed wszystkim – artystka. W kontekście tekstu Katarzyny, sięgając po rekomendowana przez Martę książkę, poczytajmy zatem o życiu artysty sprzed pandemii, bo – niezależnie od tego, jak potoczą się nasze dalsze losy – świat, także artystyczny, będzie po pandemii już zupełnie innym światem.

Ewa

Ekonomiczne aspekty życia artystycznego i pracy artysty

Efektem wzrastającego zapotrzebowania, a nawet – mody, na kreatywność, a co za tym idzie – powstawania nowej klasy społecznej – klasy kreatywnej¹, czyli zaistnienia zjawisk wiążących się przede wszystkim z: „przekształceniami dotyczącymi produkcji dóbr kultury, narodzinami teorii kapitału kulturowego, będącego czymś więcej niż kapitałem ludzkim”², jest widoczne zwiększenie zainteresowania ekonomicznymi aspektami życia artystycznego oraz rynkiem pracy artystów. Sytuacja ta wiąże się z ekonomizacją kultury, kiedy to handel niematerialnymi wytworami kultury (takimi jak wiedza, informacja czy rozrywka) odgrywa coraz większą rolę, zaś konsumpcjonizm społeczeństwa wymusza działania dążące do dostarczania kultury, tu teraz, szybko i w przystępnej cenie. Warto zauważyć, że – ponieważ podaż wiąże się z popytem na rynku, który mimo, że ma być wytworem artysty, musi uwzględniać np.: trendy i zasobność portfela zainteresowanych, konieczne jest również przeprowadzanie jego badań w celu wyłonienia grupy docelowej odbiorców i wstępnego oszacowania możliwości przyszłych zarobków. Tu wiedza, umiejętność i dostęp do informacji, jak i kontekst rozrywkowy odgrywają coraz większą rolę.

Rynek pracy artystów można określić mianem heterogenicznego – o sukcesie decydują talent, kreatywność artystyczna i osobowość, czyli cechy niemierzalne, nie wynikające z edukacji. Nie można też mówić o wyraźnym związku pomiędzy edukacją, wiekiem a zarobkami – Łukasz Jaskuła, autor artykułu Rynek pracy artystów [Kultura się Liczy!] wskazuje, opierając się na badaniach panelowych przeprowadzonych w latach 1983-2003 przez Davida Throsby’ego i Virginię Hollister, iż w przypadku artystów teoria kapitału ludzkiego, zakładająca, że „inwestycje w edukację przyczyniają się do zwiększenia produktywności w przyszłości, a tym samym osiągnięcia wyższych dochodów”³, nie ma racji bytu. Co istotne, uwzględniając zarobki, rynek pracy artystów również odbiega od tradycyjnego rynku pracy. W Rynku pracy artystów [Kultura się Liczy!] autor przytacza wnioski, sformułowane na podstawie badań dotyczących zarobków artystów na całym świecie przez Ruth Towse, że związek między wiekiem, wykształceniem a zarobkami jest bardzo mały, zarobki artystów są niższe niż u pracowników innych „branż” (przy uwzględnieniu wieku i długości trwania edukacji), różnica między średnią a medialnym poziomem zarobków jest ogromna, co wynika z faktu, iż – z jednej strony – większość „zwykłych” artystów uzyskuje niewielkie dochody z pracy, przy – z drugiej strony – bardzo wysokim wynagrodzeniu artystów-gwiazd (celebryci, znane jednostki). Artyści niejednokrotnie korzystają ze wsparcia finansowego ze strony członków rodziny, korzystają również np.: z zasiłków socjalnych, czyli „świadczeń publicznych, stricte nieprzeznaczonych na wspieranie artystów”⁴. Do bardzo podobnych wniosków doszła Dorota Ilczuk, autorka raportu Rynek sztuki dla artystów i twórców w Polsce. Raport z badań (który przytacza Małgorzata Dąbrowska w artykule Stan badań nad sytuacja finansową artystów)⁵, zauważając, że duży problem stanowi brak stałych dochodów, konsekwencją czego – w wyniku braku możliwości korzystania z systemu ubezpieczeń społecznych” – jest brak zabezpieczenia na starość. Stwierdza także, że artyści niejednokrotnie zmuszeni są do podejmowania dodatkowej pracy, często o charakterze nieartystycznym, ponieważ dochody z działalności artystycznej zazwyczaj nie są wystarczające; o tym problemie w bardzo czytelny sposób pisze również – w artykule Artysta – prekariusz? Próba analizy pozycji artysty w świecie współczesnym⁶ – Daria Gosek, w sposób następujący: „(…) liczba instytucji kulturalnych wzrasta, powstają nowe przestrzenie dedykowane sztuce – także współczesnej. A jednak, paradoksalnie, dochody „statystycznego” artysty się nie zwiększają. Nieubłagalne statystyki dowodzą, że trudno przeżyć, będąc „artystą na cały etat”. Wyższych dochodów nie gwarantuje ani dyplom, ani talent, ani nawet znalezienie się w kolekcji prestiżowego muzeum czy centrum sztuki współczesnej. I, jak wskazują badania prowadzone w różnych krajach europejskich, niezależnie od stopnia wartości rynku sztuki, tradycji inwestowania w sztukę, sytuacja artystów jest dramatyczna właściwie wszędzie. [Helena] Da Silva szczegółowo przedstawiła sytuację artystów na rynku pracy i podkreśliła ich ekonomiczne wykluczenie. Zwróciła uwagę między innymi na takie problemy, jak: niskie dochody, duża stopa bezrobocia, niestabilna sytuacja zawodowa, zależność od innych pośredników (np. agencje, wydawnictwa, galerie, domy aukcyjne), konieczność łączenia pracy artystycznej z zarobkową, wymuszona względami ekonomicznymi migracja zarobkowa (…). Także samozatrudnienie jest znacznie popularniejsze wśród artystów (…) co związane jest z próbami utrzymania się na rynku pracy, chęcią otrzymania dotacji i ubezpieczenia czy (według niektórych badaczy) bywa wymuszane przez instytucje i podmioty współpracujące z artystami”⁷.

Autorka Artysta – prekariusz? stawia też tezę – przywołując diagnozę Hansa Abbinga, autora Why Are Artists Poor?: The Exceptional Economy of the Arts na temat specyficznej pozycji artysty, mówiącą o tym, że mechanizmy popytu i podaży, a także klasyczna ekonomia zawodzą w przypadku artysty – że na sytuację artysty na rynku wpływają potoczne sądy na temat sztuki i pracy twórców, rozdzielające wartość artystyczną i wartość ekonomiczną pracy, co sprawia, że artystyczna praca jest bądź to niedoceniana i postrzegana jako ekstrawagancja lub fanaberia, bądź wręcz odwrotnie – przeceniana. Warto zauważyć, że – co symptomatyczne – największą popularnością cieszą się przeważnie prace artystów już uznanych, ci mniej znani czy młodsi rzadko kiedy znajdują się w czołówkach rankingów; Howard Becker (Art. Worlds)⁸ stwierdza, że komercyjne sukcesy znajdują uzasadnienie nie artystyczne, a pozaestetyczne, są niejako „narzucone” przez media, wpływowe osoby, modę, co potwierdza tezę, że kariera artysty wpisuje się w system społecznych relacji. Artyści wybitni coraz częściej ustępują pola celebrytom, a wykształceni odbiorcy – publiczności nastawionej konsumpcyjnie, co nie pozostaje bez wpływu na ekonomiczny aspekt życia artystycznego o poziomie dzieła – nie wspominając…

Katarzyna Kus – Dział Udostępniania