W 1906 r. zmarł Hieronim Łopaciński, lubelski nauczyciel gimnazjalny,bibliofil, badacz i uczony. Pozostawił po sobie wspaniałą bibliotekę liczącą ok. 12 tys. tomów. Nie miał spadkobiercy. Po pogrzebie, na spotkaniu w domu zmarłego, zrodziła się idea powołania, dzięki jego zbiorom, biblioteki publicznej, dostępnej dla wszystkich. Konkretyzacją tych ustaleń była decyzja o powołaniu Towarzystwo Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego.
Sprawą ta zajęli się uczestnicy spotkanie i krąg osób z nimi związanych. Rozpoczęto propagowanie idei w prasie, wśród znajomych, poprzez istniejące organizacje, wykorzystywano osobiste kontakty. Powołano grupę inicjatywną, która wystąpiła do władz carskich o formalną legalizację. Po kilku miesiącach starań, na początku 1907 r. nastąpiła rejestracja, a w maju 1907 r. odbyło się pierwsze zebranie organizacyjne nowego Towarzystwa. Dzień ten szybko przyjęto jako początek działalności Biblioteki Publicznej im Hieronima Łopacińskiego. Inicjatorów nie zraził ogrom zadań. Zaczątkiem był tylko księgozbiór (wart 15-20 tys. rubli), za który w krótkim czasie należało zapłacić 5000 rubli.
Znaleźli się ludzie, którzy podjęli się zadania powołania Biblioteki, przygotowania jej do działania (udostępnienia), zapewnienia środków materialnych na funkcjonowanie i dalszy rozwój. Była to pierwsza generacja działaczy i aktywistów Towarzystwa. Tworzyli ją ówcześni społecznicy, nadający ton życiu społecznemu, gospodarczemu i kulturalnemu, jednostki o uznanym autorytecie, m.in. lekarze: Aleksander Jaworowski, Kazimierz Jaczewski, Mieczysław Biernacki, Edmund Sachs,
przemysłowcy: Juliusz Vetter, Henryk Krause, bankowcy: Tadeusz Piotrowski, adwokaci i sędziowie: Władysław Karwowski, Władysław Przegaliński, Władysław Modrzewski, a także grupa ziemian z terenu guberni: Nikodem Budny, Stanisław Cywinski, Jan Kleniewski, Stefan Kowerski i wielu, wielu innych. Łącznie członków założycieli (wpłacających co najmniej 25 rubli, bo byli jeszcze członkowie rzeczywiści, wpłacający składkę w wys. 4-6 rubli) w roku 1907 było 92. W roku 1919 liczba członków Towarzystwa przekroczyła 400 osób. W tym pierwszym pionierskim okresie: uruchomiono Bibliotekę, opracowano zbiory, znacząco powiększono istniejący zasób, spłacono księgozbiór Łopacińskiego, myślano o budowie własnego gmachu.
I wojna światowa podcięła rozwój Towarzystwa. Bogate legaty i zapisy testamentowe przeznaczone na budowę Biblioteki zdewaluowały się, wyczerpały się możliwości finansowe mieszkańców zubożonych przez wojnę, inne były też preferencje społeczne. Kurczyła się dotychczasowa baza społeczna Towarzystwa, spadać zaczęła liczba członków, zwiększyły się kłopoty finansowe. Aby ratować Bibliotekę przed upadkiem, zwrócono się o wsparcie do władz państwowych i miasta Lublina. W gronie nowych członków i działaczy pojawili się wtedy pracownicy naukowi Uniwersytetu Lubelskiego, uczeni i nauczyciele, działacze kulturalni. Znaczące nazwiska to: prof. Leon Białkowski, ks. Ludwik Zalewski, prof. Mieczysław Popławski, dr Feliks Araszkiewicz, Tadeusz Ciświcki, prawnik, działacz społeczny i polityczny, Jan Turczynowicz, adwokat, Daniel Śliwicki, redaktor „Ziemi Lubelskiej”. Podstawowym problemem była w dalszym ciągu sprawa środków na działalność, zwłaszcza w okresie kryzysu gospodarczego z lat 1929-1933, kiedy doszło do sytuacji, że w kasie Towarzystwa była tylko złotówka. Największym osiągnięciem było ulokowanie Biblioteki we własnym lokalu w 1939 r.
Wojna oznaczała przerwanie działalności Towarzystwa (Niemcy rozwiązali wszystkie organizacje), ale nie Biblioteki.
Po wojnie Biblioteka wznowiła działalność w 1944 r., a Towarzystwo dopiero na początku 1947 r. i to na żądanie Ministerstwa Oświaty. Ale był to już cień dawnej organizacji, niewielu też pozostało dawnych członków. Nową, trzecią już generację ludzi odpowiedzialnych za Bibliotekę (w zupełnie zmienionych warunkach) tworzyli głownie urzędnicy związani z oświatą i kulturą, działacze kulturalni, kilku członków
przedwojennego składu. Najważniejsze nazwiska to: Józef Steliga, Stanisław Oczkowski, Walenty Radzymiński, Stefan Wojciechowski, potem Maria i Henryk Gawareccy. Jedyną kwestią, którą właściwie żyli członkowie organizacji, było zdobycie pieniędzy na utrzymanie Biblioteki (uciekano się m.in. do pożyczek i prywatnych darowizn członków Zarządu. Godzono się na włączenie Biblioteki w skład sieci bibliotek publicznych. W sierpniu 1948 r. bibliotekę (zbiory) przekazano w depozyt miastu, a w rok później już na zasadzie pełnej własności. Towarzystwo działało jeszcze przez lat 14, po czym zaprzestało działalności.
W 2002 r. powstało (drugie) Towarzystwo Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego, które kontynuuje chlubne tradycje swej imienniczki i poprzedniczki sprzed kilkudziesięciu lat. Liczy 55 członków. W skład obecnego Zarządu Towarzystwa, wybranego 4 kwietnia 2011 r., wchodzą: Andrzej Zdunek – prezes, Jan Twardowski – wiceprezes, Grzegorz Protasiewicz – sekretarz, Zdzisław Bieleń – skarbnik i Andrzej Wac-Włodarczyk – członek Zarządu.
Towarzystwo chętnie powita w swoich szeregach nowych członków. Zainteresowani mogą zgłaszać się do Biblioteki, gdzie mieści się sekretariat Towarzystwa. (tel. 81-534-79-67)
